ABŞ: qida əlavələri ilə bağlı qalmaqal

 

2011-2018-ci illərdə Nyu-Yorkun baş prokuroru olmuş  Erik Şnayderman (Eric Schneiderman) qida əlavələrinin (Herbal Supplements) tərkibinin araşdırılması məqsədi ilə federal səviyyədə baş prokurorlar koalisiyasının yaradılmasını elan etdi.

Bu yenilik amerikanın bütün əczaxana şəbəkələrində (GNC, Target, Wal-Mart, Walgreen’s, CVS, Vitamin Shoppe və s.) sərbəst şəkildə satılan və hamı üçün əlçatan olan otlardan və bitkilərdən hazırlanmış həblərin, kapsulların istehsalçılarını şoka saldı.

Koalisiyanın yaradılması az əvvəl qida əlavələri ilə bağlı baş verən qalmaqalla əlaqədar idi. O zaman Nyu-York prokurorluğu qida əlavələrinin qutusunun üzərində göstərilən ot və bitki tərkiblərinin, vitamin və mineralların kapsulun içərisində olanlara uyğun olub olmamasını yoxlamaq qərarına gəlmişdi. DNT laborator analizi göstərdi ki, 95%-dən çox qida əlavələri tamamilə faydasızdır.

Belə ki, sakitləşdirici ot tərkibli St. John’s Wort kapsullarında həqiqətdə sarımsaq, düyü və otaq bitkilərinin qarışığı aşkar edildi. Jenşen (Ginseng) qutularında ekspertlər üyüdülmüş buğda və küknar iynələrinin olduğunu müəyyən etdilər. Valerian kökü (Valerian Root) yerinə dələduzlar lobya, qulançar, noxud və yerkökü qarışığı təklif edirdilər.

Aşkar oldu ki, amerikalıların əczaxanalardan aldıqları qida əlavələrinin heç bir faydası yoxdur. İstehsalçılar sadəcə olaraq zərərsiz və faydasız bitkiləri üyüdərək kapsullara doldururdular. İnsanlar bunları qəbul etdikdən sonra özlərini yaxşı hiss edirdilərsə də bu, yalnız özünətəlqindən başqa bir şey deyildi.

Başqa sözlə, qida əlavələri “plasebo” (placebo) rolunu oynayır. Plasebo – reallıqda dərman olmayan, lakin dərman kimi qələmə verilən vasitələrə deyilir. Yaxşılaşma psixoloji səviyyədə, xəstənin tabletin təsirinə kor inamı hesabına baş verir. Bu barədə “Sübutlu təbabət nədir...” yazımda da deyilir: “Plasebonun psixi cəhətdən sağlan adamlarda orta statistik effekti 30% təşkil edə bilər. Adətən “təlqinə meyilli” kimi qiymətləndirdiyimiz – yəni, yüksək həssaslığa malik, patoloji həyəcan, qorxu ilə müşayiət olunan sinir pozğunluqlu adamlarda plasebo effekti 60%-dək ola bilər.”

Şnayderman bu ifşaedici məlumatı içtimailəşdirdikdən sonra qida əlavələri istehsalçıları bu qalmaqalı ört-basdır etmək üçün əl-ayağa düşdülər. Onlar prokurorluqla məxfi danışıqlar aparır və astronomik cərimə qarşılığında bu tədqiqatın durdurulmasına nail olmaq istəyirdilər (belə praktika Nyu-York prokurorluğunda kifayət qədər geniş tətbiq edilir).

Lakin Şnayderman danışıqlara getmədi. İndi o koalisiya yaradaraq, qida əlavələrinin istehsalını ümummilli miqyasda nəzarətə götürmək istəyir, bu isə $5 milyard dövriyyəsi olan seqmentin tam məhvinə gətirə bilər.

Bu gün tam əminliklə demək olar ki, ötən əsrin 70-ci illlərindən mövcud olan qida əlavələri industriyası planetar miqyasda bir nəhəng dələduzluq sxemidir.            

Son 4 onillik ərzində amerikalılar trillionlarla şübhəli tərkibli həblər udmuş, elə bu qədər də xaricə satmışlar.

Müxtəlif illərdə üzərində "supplements" (“qida əlavələri”) yazılmış qutular, bankacıqlar “real dərmanlara alternativ”, “bütün xəstəliklərin şəfası olan təbii vasitələr”, “qidaya əvəzolunmaz müntəzəm əlavələr” və “ömrü uzadan vasitələr” kimi qələmə verilirdi.

Kütləvi informasiya vasitələrində geniş reklam kampaniyaları sayəsində zombiləşdirilmiş amerikalıların çoxunda qida əlavələri müasir farmasevtikadan daha effektli sayılan qədim qeyri-ənənəvi təbabətlə assosiasiya olunur. Bu heç də belə deyil. Bu qida əlavələrinin xalq təbabəti ilə heç bir əlaqəsi yoxdur (bu barədə “Bunları bilmək vacibdir...” bloqumda oxuya bilərsiniz). Bu sadəcə olaraq biznesidir, təəssüf ki, heç də təmiz olmayan biznes.

“Qida əlavələrinin effektliliyinə dair ilk şübhələr hələ keçən əsrin 80-ci illərində yarandı, - deyir Elvis Kouers, həkim-dietoloq. – Televiziyada xərçəng, diabet, QİÇS və s. ölümcül xəstəliklərin müalicəsində effekli olan preparatlar reklam edilməyə başladı. Xəstələr və əlacsız adamlar buna inanır, alimlər isə başlarını tuturdular.

Onlar bunun dələduzluq olduğunu bilirdilər, ama heç nə isbat edə bilmirdilər”.

Kouersə görə, qida əlavələrinin tərkibini öyrənən effektiv laborator üsul yalnız XX əsrin 90-cı illərində yarandı. Amma istehsalçılar ifşa olunacaqlarını hiss edərək lobbistlərin köməyi ilə “Dietary Supplement Health and Education Act (1994)” qanunu kongresdən keçirdilər.

Bu billin məğzi odur ki, qida əlavələri dərman vasitəsi və vitamin deyil, buna görə də onlar dövlət tərəfindən tənzimlənə bilməz.

Elə o zamandan belə həblərin istehsalçıları hüdudsuz azadlıq əldə etdilər. Onların hədsiz gəlirlərinə qida əlavələrinin KİV-lərdə reklamına qoyulmuş qadağa belə təsir etmədi.

“Əsas məsələ ondadır ki, amerikalıların çoxu qida əlavələrinin faydasına şüuraltı inanır, - deyir Kouers. – Hər gün yüz minlərlə adam internetdən bu və ya digər xəstəliyə – sinir pozğunluğu, depressiya, baş ağrıları, yuxusuzluq, yorğunluq və s. qarşı reseptsiz dərman axtarışındadır.

Belə adamlar həkimə əlavə pul və zaman sərf etmədən, $10 - $15 xərcləyərək sağalmaq istəyirlər”. 

Bundan başqa, xüsusi adamlar cəlb edərək, onlar tərəfindən həqiqətə uyğun olmayan rəylər hesabına istehsalçıların satışlarını artırması faktları da mövcuddur. 

Yadda saxlayın, üzərində "supplements" (“qida əlavələri”) yazılmış qutuları, bankacıqları konkret məhsullar (meyvə, tərəvəz, taxıl, ət, balıq və s.) əvəz edə bilər. Balanslaşdırılmış və sağlam qida – bu sizi qida əlavələrinin şübhəli faydası barədə düşüncələrdən uzaq tutacaq.

Fəxrəddin Əfəndiyev MD/Ph.D