Görünməz xəstəlik nədir?

Milyonlarla xroniki xəstəliyi olan insan özünün həqiqətən də narahat olduğunu ətrafındakı ailə üzvlərinə, dostlarına, həmkarlarına, hətta bəzən müalicə həkimlərinə belə inandırmaqda çətinlik çəkir, belə ki, bu adamlar kənardan xəstə kimi görünmürlər. 

Görünməz xəstəlik (The Invisible Disease) rəsmi olaraq qəbul edilmiş tibbi anlayış olmasa da, bir çox xarici tibbi mənbələrdə ilk baxışdan görünməyən, zahirən biruzə verməyən əzabverici ağrı və yorğunluq əlamətləri ilə müşayiət olunan xroniki vəziyyətləri özündə ehtiva edir.

Görünməz xəstəliklərə misal olaraq mialgiyalı ensefalomiyeliti (xroniki yorğunluq sindromu kimi də tanınır), qırmızı qurdeşənəyinı, fibromialgiyanı, Kron xəstəliyini və s. göstərmək olar. Bir çox autoimmun xəstəliklər də bu qəbildəndir ki, indiyədək etiologiyası məlum deyil və çox vaxt bu xəstələrə yanlış diaqnozlar qoyulur.

Bu hallar insana hərtərəfli və səmərəli həyat sürməsinə mane olur. Xroniki ağrı adətən görünməz xəstəliklər və daimi yorğunluqla əlaqədardır.

Belə xəstələr zahirən sağlam görünürlər, ona görə də ətrafdakı ailə üzvləri, dostları, hətta müayinə edən həkimlər onların xəstə olub olmamasına şübhə ilə yanaşırlar.

Diaqnoz

Belə xəstəliklər çox zaman adi qan analizi və ya digər standart müayinə metodları vasitəsilə aşkar oluna bilmir. Bunun üçün digər xəstəliklərin istisna edilməsi və xəstədən ətraflı məlumatın toplanması vacibdir.

Diaqnozun müəyyən edilməsinə illər tələb oluna bilər. Bir çox xəstələr həkimə müraciət etməkdən təngə gəlirlər, hər dəfə diaqnozun təyini ot tayasında iynə axtarmağa bənzəyir.

Amma yaxşı tərəfi budur ki, son illərdə həkimlər arasında görünməz xəstəliklər barədə müəyyən anlayışlar formalaşmışdır və əvvəlkindən daha tez bir zamanda diaqnoz təsdiq edilir.

Buna baxmayaraq, səbəbi anlaşılmayan xroniki ağrı və yorğunluq sindromu olduqda əvvəlki kimi ikinci, üçüncü həkim rəyinə ehtiyac vardır.

Rəsmi klassifikasiyada "görünməz xəstəlik" kimi qəbul edilmiş tibbi anlayış olmasa da, bu hal kimi qiymətləndirilə bilən uzun bir siyahı mövcuddur. Əgər gündəlik həyat tərzinizə mane olan hal varsa, və bu zaman ətrafdakılar tərəfindən “heç xəstə görünmürsünüz” deyilirsə, çox güman ki, sizdə görünməz xəstəlik vardır.

Həkimlər tərəfindən görünməz xəstəlik kimi qiymətləndirilən bəzi xəstəliklər bunlardır:   

• Revmatoid artrit: oynaqlara hücum edən autoimmun xəstəlik olmaqla, oynaqlarda əzabverici ağrı və oynaqların zədələnməsi simptomları ilə biruzə verir.
• Xroniki yorğunluq sindromu: səbəbi məlum deyil, qızdırma, əzələlərdə ağrı və uzun müddətli zəifliklə müşayiət olunur.
• Fibromialgiya: əzələ-skelet ağrıları və yorğunluq əlamətləri ilə gedən xroniki xəstəlik.
• Diabet: orqanizmin insulin hasilatını əngəlləyən xəstəlik.
• Seliakiya: qlütenə qarşı artmış həssaslıq – immun reaksiyaya səbəb olur və nazik bağırsağın zədələnməsinə gətirib çıxara bilər.
• Qırmızı qurdeşənəyi: autoimmun xəstəlikdir. Bu zaman insan immuniteti hiperaktiv olur və orqanizmin öz normal hüceyrə və toxumalarına, o cümlədən oynaq, dəri, qan hüceyrələri və beyinə hücum edir.
• Şeqren sindromu: göz və ağız boşluğunu zədələyən autoimmun xəstəlik.
• Miqren: təkrar-təkrar baş verən baş ağrıları, ürəkbulanma və görmə zəifliyi ilə müşayiət oluna bilər.
• Kron xəstəliyi: qarında şiddətli ağrı, ishal, bağırsaqlarda çapıqlaşma və kəskin yorğunluq hissi ilə müşayiət olunan bağırsağın iltihabi xəstəliyi.
• Depressiya və həyəcan: insanın evdən çıxmasına və gündəlik işlərinə davam etməsinə mane ola bilən və baş ağrısı, həzm problemləri və yuxu pozğunluğu kimi fiziki simptomlara səbəb ola bilən əhval pozğunluqları.

Görünməz xəstəlik insanların normal həyat tərzinə ciddi maneə törədir. Hətta əlamətlərin biruzə vermədiyi günlərdə belə bu insanların rezervləri çox məhduddur, hər dəfə öz enerjilərini nəyə xərcləmələri barədə ciddi düşünmək məcburiyyətindədirlər.  

Həyat keyfiyyətini görünməz olaraq aşağı salan ən yayılmış bir neçə ortopedik patoloji halı nəzərdən keçirək:  

Boyun nahiyəsində və kürəkdə ağrılar, yorğunluq və ayaqlarda ağırlıq həmişə gözlənilmədən başlayır. Biz buna adətən diqqət yetirmir və hətta bu əlamətlərin dayaq-hərəkət sisteminin patologiyasından xəbər verməsi barədə heç düşünmürük.

Ortopedik xəstəliklər çox əzazildir – onlar azacıq diskomfortla başlayır və xroniki ağrılarla nəticələnir.

Boyunda və kürək nahiyəsində ağrı hissi hamıya məlumdur. Buna görə ilk növbədə müasir həyat tərzimizə “minnətdar” olmalıyıq. İşə ictimai nəqliyyat və yaxud fərdi avtomobilimizlə gedir, minimum 8 saat kompyuterin arxasında oturur, evdə də gücsüz halda divanda oturur, sosial şəbəkədə gəzişir və ya televizor izləyirik.

Dorsopatiya

Əlbəttə, bu cür zəif fiziki aktivlik səhhətimizə, əsas etibarı ilə də onurğamıza neqativ təsirsiz ötüşmür. Belə həyat tərzinin nəticəsi olaraq yaranan görünməz xəstəliklərdən biri də osteoxondrozdur. Son zamanlar bu terminin əvəzinə “dorsopatiya” işlənir.

İnsan onurğasını süngər sümüklər – fəqərələr təşkil edir. Onlar bütün aparıcı konstruksiyanın amortizasiya funksiyasını daşıyan fəqərəarası disklərlə bir-birinə bağlıdır.

Həyat boyu tədricən disklər aşılanır və sümük osteofitləri əmələ gəlir. Bunlar gələcəkdə kürəklərdə daimi ağrılara gətirib çıxarır. Belə degenerativ dəyişikliklərin səbəbi düzgün olmayan qamət (kifoz), oturaq işdir.

Bundan başqa, kifoz (el dilində “donqabellik”) zamanı bel əzələləri də əziyyət çəkir. Onlar daim bədənin təbii olmayan vəziyyətdə tarazlığını təmin etməli olurlar ki, bu da yorğunluğa və ağrıların yaranmasına səbəb olur.

Qeyri sağlam dayaq

Bəlkə də ən yayılmış ortopedik görünməz xəstəlik yastıpəncəlikdir. Çoxları heç zaman pəncələrini yoxlatdırmayıb və onlarda bu patologiyanın olmasını bilmirlər. İnsanlar ağrı ilə, ayaqlarında ağırlıq və yorğunluq hissi ilə yaşayır və heç bunun səbəbləri barədə düşünmürlər. Yastıpəncəliyə, təəssüf ki, çox qeyri-ciddi yanaşırlar. Halbuki, bu xəstəlik pəncə problemləri ilə yanaşı varikoz xəstəliyinin, diz oynağının artrozunun inkişafına səbəb ola bilər, kürəklərdə, beldə ağrı verə, qamət pozğunluqlarına yol aça bilər.

Daha bir yayılmış pəncə problemi – daban tikanıdır (daban şporu). Bu patologiyada hərəkət zamanı elə təəssürat yaranır ki, nə isə iti bir şeyin üzərinə basırıq.

Belə deşici ağrının səbəbi daban sümüyündə tikanabənzər çıxıntının yumşaq toxumaları sıxmasıdır. Bu tikan pəncə fassiyasının iltihabı nəticəsində formalaşır. Bu, pəncə sümüyünü barmaqlarla birləşdirən bağdır.

Bu bağ yastıpəncəlik nəticəsində, narahat ayaqqabı (yüksək daban, yastı pəncəli), alınmış zədə və artıq çəki səbəbindən pəncəyə artmış yüklənmənin nəticəsində zədələnə bilər.

Diz problemləri

Görünməz ortopedik xəstəliklərdən biri də artrozdur. Bu patologiya zamanı oynaq qığırdağının degenerasiyası və oynaq səthinin qeyri-hamarlığı yaranır. Artrozun yaranma səbəbləri bunlardır: məişətdə və ya idman məşqlərində, ağır fiziki gərginlik zamanı mikro zədələr, artıq bədən çəkisi və düzgün olmayan qidalanma, yastıpəncəlik və dayaq-hərəkət sisteminin digər defektləri, endokrin pozğunluqlar və yanaşı xroniki xəstəliklər (o cümlədən artrit – oynaqların iltihabı).

Artrozu tam əminliklə görünməz xəstəlik hesab etmək olar, belə ki, çox zaman patologiyanın nə zaman inkişaf etdiyini müəyyən etmək olmur. Hamımız məişətdə və ya idman zamanı xırda zədələr alırıq və heç zaman bu zədələrin ciddi, dönüşü olmayan dayaq-hərəkət sistemi patologiyasına çevriləcəyi barədə düşünmürük. Sadəcə olaraq zədənin törədəcəyi fəsadları zamanında düzgün qiymətləndirmirik.

Adətən artrozu artıq narahtedici, güclü ağrılar başladıqda sezirik. Bunlar – yeridikdə və sakit vəziyyətdə dizdə ağrılar, əllə toxunduqda xoşagəlməz hissiyyat, hərəkətin məhdudlaşmasıdır.

Qorunma tədbirləri

Dorsopatiyanın yaranmasına qarşı, məktəbdə olduğu kimi, düz qamətə diqqət yetirmək lazımdır. Bədənin düzgün olmayan vəziyyəti əlavə yüklənmə yaradır, bu da onurğaya ziyandır.

Fiziki aktiv olmağa çalışmaq lazımdır: gündə 1 saatdan az olmayaraq gəzmək, idmanla məşğul olmaq. Lakin məşqlər həmişə mülayim dərəcədə olmalıdır, həddən artıq yüklənmə oynaqlara ziyandır. Düzgün ayaqqabı geyinmək lazımdır: daban 2-4 sm-dən yüksək olmamalıdır, ön hissəsi kifayət qədər enli olmalıdır. Hündürdaban, yastı pəncəli və dar burunlu ayaqqabılardan imtina etmək lazımdır.

Ortopedik pəncə altlığından istifadə pəncənin anatomik olaraq düzgün yerləşməsini təmin edəcək və ayağı, həmçinin dizləri zərbə yükündən qoruyacaq.

Artrozun yaranmasının profilaktikası üçün dayaq-hərəkət sistemi müntəzəm müayinə olunmalıdır. Vaxtında aşkarlanmış anadangəlmə bud-çanaq çıxığı, onurğanın skoliozu, yastıpəncəlik artrozun heç zaman yaranmayacağı şansını dəfələrlə artırır.

Səmərəli fiziki aktivlik, balanslaşdırılmış qidalanma və bədən çəkisinin kontrolda saxlanılması bu xəstəliyin yaranma riskini xeyli azalda bilər.

Hərəkətli oyunlar, fitnes-zalda intensiv məşqlər zamanı oynaqları zədələnmədən qorumaq üçün ortopedik idman bandajlarından istifadə edin. Uzun müddətli statik və ya mexaniki gərginliklə bağlı professional fəaliyyət də dayaq-hərəkər sisteminin işinə ziyan vura bilər. Belə hallarda gərginliyi düzgün paylaşdırmalı, iş zamanı vaxtaşırı fasilələr etmək və vaxtında oynaq problemlərini aşkar etmək üçün müntəzəm olaraq ortopedin müayinəsindən keçmək lazımdır.

Müasir həyat tərzini və ortopedik xəstəliklərin geniş yayılmasını nəzərə alaraq müntəzəm olaraq dayaq-hərəkət sisteminin müayinəsi hamı üçün tövsiyə olunur. Profilaktikaya bu cür yanaşma bir çox xəstəliklərin, o cünlədən dorsopatiya, yastıpəncəlik, daban tikanı və artrozun qarşısının alınmasına əvəzsiz kömək edəcək.

Çalışın sağlam qalın!!!   

Fəxrəddin Əfəndiyev, MD/Ph.D